روزنامه اعتماد
1397/01/15
اتحاد رقبا در منطقه ملتهب
سارا معصومي
ايران، روسيه و تركيه در حال تبديل شدن به يك تيم عمليات ويژه در منطقه هستند. در اين روزهاي منطقه، بازي كردن بازيگران منطقه‌اي در يك زمين آنچنان دور از دسترس و غيرعملي به نظر مي‌رسد كه شايد كمتر كسي گمان مي‌كرد مثلثي كه ايران، روسيه و تركيه براي سر و سامان بخشيدن به پرونده سوريه با هم ايجاد كردند تا به امروز نيز دوام بياورد. بحران در سوريه نه تنها پايان نيافته كه هر روز با رقص تازه‌اي كه بازيگران منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي در اين زمين به راه مي‌اندازند وارد مرحله جديدتري نيز مي‌شود اما دستاوردهاي حداقلي امنيتي كه امروز در سوريه از آن سخن به ميان مي‌آيد نيز ميوه تلاش‌هاي سه جانبه ايران، روسيه و تركيه در تعريف مناطق كاهش تنش و برقراري آتش‌بس ولو كج دار و مريز در اين كشور است؛ مثلثي كه شكل‌گيري آن صداي اروپايي‌ها را بلند كرده و امريكا را عملا در خارج از گود نگه داشت و با كارشكني‌هاي جبهه سعودي در سوريه نيز روبه رو شد اكنون ديگر صرفا روي مساله سوريه متمركز نيست و به نظر مي‌رسد كه دامنه موضوعات داخل آن در حال تنوع‌يابي بيشتر است. امروز 15 فروردين 97 برابر با 4 آوريل 2018، دومين دور از گفت‌وگوهاي سطح عالي ميان سران سه كشور ايران، روسيه و تركيه در آنكارا برگزار مي‌شود؛ دومين دور از رايزني‌هاي سه‌جانبه‌اي كه هسته اصلي آن را وضعيت سوريه تشكيل داده اما مجالي براي گفت‌وگوهاي دو جانبه ميان ايران و روسيه، ايران و تركيه، روسيه و تركيه نيز به حساب مي‌آيد. سران سه كشور در قالب گروهي براي حل و فصل مساله سوريه براي نخستين‌بار در نوامبر 2017 در شهر ساحلي سوچي سوريه با هم ديدار كردند كه ثمره آن ديدار شكل‌گيري كنگره گفت‌وگوهاي ملي در سوريه بود. مثلث ايران، سوريه و تركيه با وجود تمام انتقادهايي كه مي‌توان به دستاوردهاي نه چندان كامل آن در بازگشت امنيت و آرامش به سوريه داشت اما كورسوي اميدي در ميدان نبرد 7 ساله در سوريه بود كه مبتكران آن كشورهايي بودند كه اتفاقا در سوريه اهداف منطبق و يكساني را دنبال نمي‌كنند. تركيه از نخستين ماه‌هاي آغاز بحران در سوريه مقابل بشار اسد، رييس‌جمهور اين كشور ايستاد و اين در حالي بود كه ايران و روسيه ترجيح دادند به حمايت از دولت مركزي روي آورند. تطويل بحران سياسي و امنيتي اما اين سه كشور را در كنار هم قرار داد و البته آنچه امروز مهم‌تر به نظر مي‌رسد اجماع اين سه كشور براي برقراري نظم در منطقه در روزهايي است كه بازيگراني چون عربستان سعودي و فرزندخوانده‌هايش در منطقه ترجيح مي‌دهند براي برقراري نظم و امنيت در منطقه به كشورهاي فرامنطقه‌اي چشم بدوزند. ايران، روسيه و تركيه با وجود تضارب ديدگاه و منافعي كه با هم دارند اما به همفكري و گفت‌وگو با يكديگر براي حل مسائل منطقه‌اي روي آورده‌اند و به نظر مي‌رسد كه تعريف جديدي كه اين سه كشور از نظم منطقه‌اي ارايه داده و در راستاي تقويت آن گام برمي‌دارند نيز در درازمدت بيش از استراتژي خريد امنيت از خارج از مرزها جواب خواهد داد.
روسيه - تركيه، اتحاد بي‌سابقه
رابطه روسيه و تركيه هر روز از عمق بيشتري برخوردار مي‌شود و اين افزوده شدن بر لايه‌هاي روابط دو جانبه از تيررس نگاه تحليلگران به دور نمانده است. ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه پس از پيروزي در انتخابات اخير رياست‌جمهوري در اين كشور، تركيه را در راس ليست سفرهاي خارجي خود قرار داد و از روز گذشته (سه‌شنبه) مشغول انجام ديدارها و رايزني‌هاي رسمي در پايتخت تركيه است. ولاديمير پوتين و رجب طيب اردوغان، روساي جمهور روسيه و تركيه در سال 2017، 8 بار ديدار دو جانبه با هم داشتند و بيش از 20 بار هم تماس تلفني ميان آنها برقرار شده بود. روسيه و تركيه در حالي روزهاي نزديكي بيشتر روابط در همه حوزه‌ها از امنيتي تا دفاعي از سياسي تا اقتصادي و همكاري در پرونده‌هاي منطقه‌اي را پشت سر مي‌گذارند كه هر دو اين كشورها در رابطه با ايالات متحده و اروپا با چالش‌هاي جدي روبه‌رو هستند. در مجموع ديدارهاي روز گذشته ولاديمير پوتين با همتاي ترك و ساير مقام‌هاي تركيه پرونده‌هاي بسياري روي ميز قرار داشت كه رسانه‌هاي روسي و ترك ماجراي سوريه و همچنين تحويل موشك‌هاي اس- 400 را پررنگ‌تر از ساير موضوعات دانستند. ولاديمير پوتين امروز (چهارشنبه) نيز در نشست سه جانبه با حضور روساي جمهور تركيه و ايران شركت خواهد كرد كه البته خروجي رسمي آن بيانيه‌اي پيرامون تصميم‌هاي جديد اتخاذ شده درباره سوريه است. مقام‌هاي كرملين پيش از راهي شدن پوتين به سمت تركيه اعلام كردند كه هياتي عاليرتبه در تمام حوزه‌هاي سياسي، اقتصادي، امنيتي و نظامي پوتين را در سفر به پايتخت تركيه همراهي مي‌كنند.
مشاور رييس‌جمهور روسيه همچنين در بخش‌هايي از سخنان خود اعلام كرد كه هيات‌هاي روسيه و تركيه پيش از عزيمت پوتين به آنكارا تماس‌هاي بسيار زيادي با هم داشته‌اند و دستوركارهاي بسياري براي توسعه و تعميق روابط كرملين – آنكارا وجود دارد. با چنين اوصافي به نظر مي‌رسد كه روسيه و تركيه در حال تجربه توسعه بي‌سابقه رابطه دوجانبه باشند. يكي از اصلي‌ترين دستوركارهاي پوتين در تركيه افتتاح پروژه ساخت نخستين نيروگاه هسته‌اي براي اين كشور است. پروژه‌اي كه مي‌تواند به روياي 60ساله ترك‌ها جامه عمل بپوشاند و گفته مي‌شود كه در سايه آن نخستين نيروگاه هسته‌اي تركيه تا سال ۲۰۲۳ با ظرفيت توليد ۴۸۰۰ مگاوات به بهره‌برداري خواهد رسيد. روسيه دومينويي از كمك به كشورهاي منطقه‌اي براي راه‌اندازي و بهره‌برداري از نيروگاه‌هاي هسته‌اي را به راه انداخته است و تركيه نيز يكي از زنجيره‌هاي اين دومينو به حساب مي‌آيد. مقام‌هاي روسيه مي‌گويند كه با اين كار پايه‌هاي اوليه صنعت هسته‌اي در تركيه را راه‌اندازي مي‌كنند و اين اقدام مي‌تواند به استفاده تركيه از صنعت هسته‌اي براي مصارف صلح‌آميز منتهي شود. در جريان كنفرانس تلفني كه پوتين و اردوغان پيش از سفر رييس‌جمهور روسيه به تركيه با هم داشتند قرار شد كه دوطرف در مدت زمان حضور 48ساعته پوتين در تركيه مجموعه‌اي از پرونده‌هاي كاري مشترك را بررسي كنند كه اصلي‌ترين آنها تسريع تلاش براي يافتن راهكاري سياسي به منظور پايان دادن به بحران در سوريه است. گفته مي‌شود كه همكاري‌هاي اطلاعاتي - امنيتي و نظامي تركيه و روسيه در چند ماه اخير عمق بيشتري پيدا كرده است. روساي جمهور روسيه و تركيه پس از شركت در نشست سه‌جانبه با حضور ايران در شوراي همكاري‌هاي دو كشور در سطح رييس‌جمهور شركت خواهند كرد كه عمده بحث‌ها در اين شورا پيرامون همكاري‌ها و قراردادها در حوزه انرژي خواهد بود. تركيه دومين خريدار گاز طبيعي از روسيه است و به نظر مي‌رسد كه برنامه‌هايي براي توسعه اين همكاري‌ها نيز در جريان است. در زمينه همكاري‌هاي نظامي نيز پوتين فرجام قرار داد فروش اس- 400 به اين كشور را در اين سفر مشخص خواهد كرد. گفته مي‌شود كه روسيه براي تحويل اين سيستم موشكي به تركيه تا پيش از سال 2020 عزم خود را جزم كرده است. مساله خريد سيستم موشكي اس- 400 روسي از سوي تركيه خشم ايالات متحده را برانگيخته است و پيش از اين گفته شده بود كه اگر تركيه در اين مسير گام بردارد يا با تحريم‌هاي مستقيم امريكا مواجه خواهد شد يا امريكا از فروش جنگنده‌هاي اف- 35 به اين كشور خودداري خواهد كرد. با اين وجود دولت رجب طيب اردوغان به ايالات متحده اعلام كرده كه تصميمي براي تغيير قرارداد خود با روس‌ها در اين زمينه ندارد.
درحالي كه استراتژي ايران، روسيه و تركيه استفاده از بازيگران و روابط منطقه‌اي براي حل بحران‌هاي منطقه‌اي است اما به نظر مي‌رسد كه مجموعه‌اي از تنش‌هايي كه هركدام از اين كشورها با اروپا و امريكا تجربه مي‌كنند نيز در سوق دادن آنها به در كنارهم ايستادن بي‌تاثير نبوده است. روسيه در حالي به تعميق رابطه با تركيه مي‌انديشد كه بحران مسكو با كشورهاي اروپايي كه از زمان الحاق كريمه به خاك روسيه آغاز شده بود به جاي كمرنگ‌تر شدن در حال تعميق است كه آخرين نمونه آن نيز در ماجراي متهم كردن روسيه به مسموم كردن جاسوس سابق تبلور پيدا كرد. تركيه نيز به دليل اقدام‌هاي نظامي در سوريه و همچنين انتقادهاي حقوق بشري اروپا از دولت اردوغان رابطه بسيار پرتنشي با قاره سبزنشين‌ها را تجربه مي‌كند. به اعتقاد تحليلگران روسيه و تركيه اختلاف‌ها و رقابت‌هاي سنتي با هم را به حاشيه رانده‌اند تا در سايه اين نزديكي بتوانند رابطه اقتصادي مستحكم‌تري را تجربه كنند. ايستادگي تركيه براي خريد سامانه موشكي اس- 400 از روسيه در حالي كه تركيه عضو ناتو به حساب مي‌آيد و همچنين به راه‌اندازي نخستين تاسيسات هسته‌اي تركيه توسط روسيه بيخ گوش اروپا در حاشيه مديترانه و تفاهم براي ساخت خط لوله انتقال گاز ترك استريم از روسيه به تركيه را مي‌توان از نشانه‌هاي نزديك‌تر شدن بي‌محاباي آنكارا و مسكو به هم دانست. برخي تحليلگران معتقد هستند كه رابطه روسيه و تركيه در سال جديد رشد بسزا و قابل توجهي را تجربه كرده است و دو طرف آموخته‌اند كه مي‌توانند براي حل و فصل منافع فوري با هم دست شراكت بدهند. تركيه در حالي بر تعداد لايه‌هاي همكاري خود با روسيه مي‌افزايد كه همزمان بر ميزان تنش ميان اين كشور با اتحاديه اروپا افزوده مي‌شود. گفت‌وگوهاي الحاق تركيه به اتحاديه اروپا به بن‌بست خورده و متوقف شده است و همچنين اروپايي‌ها به‌شدت منتقد رفتارهاي حقوق بشري دولت اردوغان هستند. در حالي كه اروپا نسبت به عمليات نظامي تركيه در سوريه براي سركوب كردها انتقادهاي جدي دارد اما تركيه اروپا را به حمايت از كردهايي كه اين كشور تروريست مي‌داند متهم مي‌كند و همزمان اعتقاد دارد كه برخي كشورهاي اروپايي در پشت پرده كودتاي نافرجام عليه اردوغان در سال 2016 دست دارند. رابطه تركيه با ايالات متحده حتي پرتنش‌تر از قبل هم شده و ماجراي عدم استرداد فتح‌الله گولن از امريكا به تركيه بسيار دردسرآفرين شده است. هفته گذشته كه موجي از اخراج ديپلمات‌هاي روسي در ميان كشورهاي عضو ناتو راه افتاده بود تركيه به صراحت اعلام كرد كه وارد اين حلقه نخواهد شد و رابطه آنكارا با مسكو را متشنج نخواهد كرد.
سوريه و برجام روي ميز مذاكره در آنكارا
حسن روحاني، ولاديمير پوتين و رجب طيب اردوغان امروز درراستاي دور جديدي از نشست‌ها پيرامون ابتكار آستانه براي حل و فصل بحران سوريه با هم ديدار خواهند كرد. به گفته مشاور رياست‌جمهوري روسيه قرار است كه در اين نشست سه‌طرف با صدور بيانيه‌اي مشترك بر حمايت از تماميت ارضي، استقلال و انسجام در سوريه تاكيد كنند. قرار است كه درنشست امروز روساي جمهور درباره اجراي توافق‌هاي انجام گرفته در سوچي با هم گفت‌وگو كنند و همزمان تصميم‌هاي اتخاذ شده در كنگره گفت‌وگوهاي ملي سوريه را هم پيگيري كنند. همچنين سه كشور متعهد خواهند شد كه بر تلاش‌ها براي تضمين آتش‌بس در سوريه بيفزايند و همچنين گام‌هاي اضافي براي تقويت آتش‌بس و كاربرد بيشتر مناطق كاهش تنش بردارند. مقام‌هاي متفاوت روسيه، ايران و تركيه در بزنگاه‌هاي متفاوت تاكيد كرده‌اند كه هيچ راه‌حل نظامي براي حل بحران در سوريه وجود ندارد و كلام آخر درباره سرنوشت سياسي بشار اسد و فرجام سوريه را مردم سوريه بايد به زبان بياورند. همچنين گفت‌وگو درباره قانون اساسي سوريه نيز در زمره سوژه‌هايي است كه بر روي ميز رايزني‌هاي سه‌جانبه در تركيه قرار مي‌گيرد. روسيه، ايران و تركيه اراده كرده‌اند كه تسهيل استقرار كميته تدوين قانون اساسي با حضور نمايندگان تمام احزاب سياسي در سوريه را پيگيري كنند. حسن روحاني، رييس‌جمهور كشورمان كه عصر روز گذشته وارد آنكارا شد امروز با ولاديمير پوتين ديدار دوجانبه‌اي خواهد داشت كه گفته مي‌شود علاوه بر مساله سوريه، اجراي برجام نيز يكي از سوژه‌هاي آن خواهد بود. ضرب‌الاجل دونالد ترامپ، رييس‌جمهور ايالات متحده براي خروج از توافق هسته‌اي با ايران در 12 ماه مه نزديك‌تر شده است و همزمان حضور چهره‌هاي تندرو‌تر و ايران ستيز در كابينه ترامپ اعضاي غيرامريكايي برجام از جمله روسيه را نگران فرجام اين توافق هسته‌اي كرده است. روسيه و چين هرچند كه در رايزني‌هاي ميان اروپا و امريكا براي آنچه كه ترامپ اصلاح برجام مي‌خواند حضور ندارند اما به صراحت اعلام كرده‌اند كه مخالف هرگونه اصلاح برجام يا بازگشايي اين توافق هستند.
ايران، روسيه و تركيه؛ مديران پرونده سوريه
خبرگزاري فرانسه در تحليلي درباره رابطه ايران، روسيه و تركيه مي‌نويسد: در حالي كه غرب علاقه‌اي به دخالت نظامي در سوريه ندارد، ايران، روسيه و تركيه در حال شكل دادن به ائتلافي پايدار براي ادامه مديريت پرونده سوريه هستند. سه كشوري كه قبلا رقباي منطقه‌اي به حساب مي‌آمدند اكنون به نوعي متحدان منطقه‌اي به شمار مي‌روند. اين ديدار سه‌جانبه در حالي صورت مي‌گيرد كه تركيه با حضور نظامي در سوريه به دنبال صداي رساتري در اين پرونده است. (لازم به ذكر است كه جمهوري اسلامي ايران مخالفت خود را با هراقدامي كه تماميت ارضي سوريه را زيرسوال ببرد اعلام كرده است اما روسيه در مقابل عمليات تركيه نسبتا با احتياط برخورد كرده است) . ديدار ميان سه رييس‌جمهور در حالي صورت مي‌گيرد كه دونالد ترامپ اعلام كرده امريكا به زودي از سوريه خارج خواهد شد. اقدامي كه بسياري از تحليلگران مي‌گويند مي‌تواند مسير را براي قدرت‌نمايي و نفوذ بيشتر مسكو، تهران و آنكارا در سوريه باز كند. بسياري از تحليلگران اعتقاد دارند كه ايران، روسيه و تركيه هم‌اكنون نيز به بازيگران اصلي در سوريه تبديل شده‌اند. با اين وجود برخي از منتقدان نيز مي‌گويند كه ابتكارهاي آستانه هرچند منجر به برقراري منطقه كاهش تنش يا استقرار آتش‌بس در سوريه شده اما دستاوردي براي پايان دادن به بن بست سياسي در اين كشور كه ميان اسد و مخالفانش به وجود آمده ندارد. از سوي ديگر برخي از تحليلگران مسائل سوريه نيز اعتقاد دارند كه تركيه با حضور نظامي در سوريه به خصوص در قالب عمليات شاخه زيتون عملا بر موقعيت خود به نسبت ايران و روسيه در سوريه افزود تا از قدرت نفوذ بيشتري در اين پرونده برخوردار باشد. در حال حاضر تركيه، روسيه و ايران هركدام منافع متفاوتي را در سوريه دنبال مي‌كنند و به عنوان نمونه تركيه اصلي‌ترين تهديد خود را از جانب كردها مي‌داند و اين در حالي است كه روسيه بيشتر به دنبال يافتن راهي براي كوتاه‌تر شدن جنگ و خروج از سوريه است. روسيه علاقه‌اي ندارد كه افغانستان جديدي براي خود دست و پا كند و در بحران سوريه معلق باقي بماند. در اين ميان برخي تحليلگران غربي مي‌گويند كه هدف ايران برخلاف تركيه و روسيه توسعه نفوذ خود در سوريه است و اين تضارب منافع در آينده مي‌تواند اين ائتلاف موجود را از هم بگسلاند .
